Klassiek Gitaargeluid (8) - Rhys Chatham

Afgelopen maandag vroeg ik lezers klassieke gitaarsounds te ontrafelen door een YouTube-clip met dé kenmerkende hit/sound + links naar gebruikte gitaar, versterker(s), pedaal/effect(en) + een korte anekdote hoe-die-sound-zo-gekomen-is naar mij te mailen (niels@ehpo.net). Vandaag Yuri Landman's tweede bijdrage. De complete serie is aan te klikken via tag Gitaargeluid, met o.a. U2, Dire Straits, Queen, The Who, My Bloody Valentine en Theme from Shaft.

Yuri: 'Na mijn uitleg over de non-conformistische speltechniek van Half Japanese verhelder ik in deze post de achtergrond van het gitaargeluid van componist Rhys Chatham. Ik behandel twee van zijn composities waarin hij qua gitaarsound het meest opmerkelijk is: Guitar Trio en 'The Detuned Guitar'. 

Chatham is van oorsprong modern klassiek geschoold, was in de jaren '70 de eerste programmeur van art space The Kitchen in New York, had nauw contact met de minimalist LaMonteYoung, Fluxus-artiest Tony Conrad en was pianostemmer voor de excentrieke pianist Glenn Gould. Na het zien van een concert van The Ramones raakte hij gefascineerd door de kracht van luide gitaarmuren. Hij koppelde vervolgens de ideeën van de minimale muziek aan de punkmuziek. 



Chatham voerde 'Guitar Trio' voor het eerst op in 1977 in New York. Op het podium waren drie gitaristen (waarvan één Glenn Branca was), een bassist en een drummer. Gedurende 20 minuten speelde de band slechts 1 noot, een E. Daarna een korte pauze en toen het tweede deel, nogmaals 20 minuten weer dezelfde noot, maar nu met drums op vol volume. In de performances die daarna volgden, breidde Chatham zijn stuk uit met 8 gitaristen om geluidstechnische redenen. Deze voordracht lijkt op het eerste gezicht een flauwe artistiekerige grap, vergelijkbaar met de pindakaasvloer van Wim T. Schippers [plaatjes] of de 4 minuten stilte van John Cage. Het stuk is om die reden zeer in de geest van de performances van de Fluxus-beweging, die ook omstreeks die tijd plaatsvonden in dezelfde stad.



Er is echter een tweede laag, die ik aanvankelijk zelf ook over het hoofd had gezien, totdat ik zelf het stuk onder begeleiding van Chatham in 2008 op State-X New Forms uitvoerdeIk had clips op YouTube gezien en de studio-uitvoering via MySpace gehoord, maar het effect wordt pas helder als je 'Guitar Trio' live hoort. 'Guitar Trio' wordt gespeeld op een zeer hoog geluidsvolume. Door dat volume ontstaan er vreemde vervormingen die je op een stereotoren in een huiskamer niet waarneemt. Je gehoor is een complex systeem. Op verjaardagen is het mogelijk om de conversatie van iemand te volgen, terwijl de muziek aan staat en andere mensen er luid doorheen praten. Je hersenen kunnen dat wegfilteren. Bij 'Guitar Trio' gebeurt er iets soortgelijks. De 8 gitaristen spelen allemaal een E. Het geluid van een snaar is niet enkel opgebouwd uit één frequentie, naast de grondtoon is er ook een reeks boventonen die weliswaar zwakker is, maar het geluid van de snaar zijn identiteit geven, waardoor het anders klinkt dan bijvoorbeeld een fluit of een xylofoon. Doordat de grondtoon zo ongelooflijk luid is, heeft je gehoor de neiging om deze weg te drukken: je wilt die herrie niet aan je hoofd. Het gevolg is dat je boventonen duidelijker waarneemt. Omdat alle gitaristen nooit volkomen identiek gestemd staan en omdat de timing van hun aanslagen nooit volledig synchroon is, ontstaan er interferenties die met name in de boventonen breder uit elkaar liggen. Het resultaat is dat je na een aantal minuten melodieën gaat horen in de hoge frequenties. Die melodieën kun je ook enigszins zelf sturen, omdat je je richt op bepaalde frequenties. Na het concert sprak ik mensen die vrouwenkoren hadden gehoord. Ik kon zelf refereren naar zoemende klanken die ik al sinds mijn jeugd waarneem tijdens koortsdromen. Nooit eerder had ik muziek gehoord die zo dichtbij het geluid kwam dat ik ervaar tijdens hoge koorts.

'Guitar Trio' is niet gemaakt als 'een lekker stukje muziek'. Wat je hoort is niet gelijk aan wat een microfoon registreert. Het stuk is daardoor een zogenaamde audio illusie, een voor veel mensen onbekend verschijnsel (vgl. optische illusies als de Escher Kubus, jonge vrouw/oude vrouw of dit fraaie voorbeeld). Ik heb het muziekstuk later nog gehoord in Rotterdam en Gent. Helaas was het volume bij die concerten lager, misschien was Chatham of de groep minder geconcentreerd of was ik moe. In mijn waarneming was bij die concerten de magische bovenlaag niet aanwezig helaas.

Het andere stuk van Chatham, 'The Detuned Guitar', is iets minder indrukwekkend, maar wel de moeite waard om uit te leggen. 'The Detuned Guitar' verwijst naar LaMonte's The Well Tuned Piano, dat op zichzelf weer verwijst naar Das Wohltemperierte Klavier van Bach. Chatham geeft na de voordracht van 'Guitar Trio' de groep opdracht om hun gitaren willekeurig uit het lood te stemmen. Vervolgens bestaat het stuk uit een reeks aanslagen die Chatham aan de groep dirigeert. Het merkwaardige van 'The Detuned Guitar' is dat acht valse gitaren gezamenlijk klinken als een gigantische Chinese Gong.

Ter afsluiting wil ik het effect van Chatham's 'Guitar Trio' koppelen aan live muziek in het algemeen. Ik begrijp dat het stuk niet voor iedereen interessant is om van te genieten, zoals meestal het geval is met experimentele muziek. Zodra ik aan mensen uitleg geef over 'Guitar Trio', zoals ik hierboven deed, hoor ik vaak dat ze ditzelfde ervaren bij optredens van Sunn O))). Ik heb die band helaas nog nooit live gezien, dus kan het niet staven, maar ik heb het effect ook gehoord bij luide momenten in optredens van Sonic Youth en Yo La Tengo. Welliswaar minder heftig, maar ik heb de overtuiging dat het altijd aanwezig is in muziek die zeer luid is. Dit is voor mij een verklaring waarom mensen extatisch kunnen genieten van zeer luide concerten en zo uitbundig uitwijden over de magie van een specifiek concert. Het gaat niet enkel om de prettige melodieën in muziek: er is een dubbele bodem. In de klank van alle instrumenten ligt meer verborgen dan ogenschijnlijk lijkt bij laag geluidsvolume. De ervaring van versterkte live-muziek benadrukt dat en is daarom zo bijzonder.'

Mooi gesproken, Yuri. En een heel interessante verhandeling binnen deze serie. Opnieuw veel dank!

Tweet